मधुमेहातील पथ्यापथ्य
डॉ . आनंद मोरे
प्रोफेसर , विभाग प्रमुख , रोगनिदान विभाग ,
भारती विद्यापीठ अभिमत विद्यापीठाचे , कॉलेज ऑफ आयुर्वेद, पुणे .
email : drmoreanand
@ gmail.com
________________________________________________________________________________
प्रमेह या व्याधीचे वर्णन आयुर्वेदात सविस्तरपणे आले आहे. प्रमेहाचे २० प्रकार ग्रंथा मध्ये वर्णन केलेले आहेत . हा व्याधी जसा आहार विहार व मानस कारणांनी होतो , तसाच तो अनुवांशिक म्हणून सुद्धा वर्णन केला आहे . या व्याधीची चिकित्सा व्यवस्थित व लवकर केली नाही तर त्यांचे रूपांतर मधुमेहामध्ये होते.
प्रमेहाचे साध्यासाध्यत्व वर्णन करताना कफज प्रमेह साध्य , पित्तज प्रमेह याप्य म्हणजे औषधी चिकित्सा चालू असेपर्यन्त नियंत्रित राहतो. , व बंद केली की पुन्हा व्याधी अनियंत्रित होतो. वातज प्रमेह हे चिकित्सा करण्यास असाध्य सांगितले आहेत.
मधुमेह हा वातज प्रमेहाचाच एक प्रकार आहे.
मधुमेह या व्याधींमध्ये मुख्यतः ओज दुष्टी झालेली असते . सर्व धातू मध्ये शैथिल्य आलेले असते . व त्यामुळे धातूंमधील क्लेद वाढून वारंवार व गढूळ मूत्रप्रवृत्ती होते.
या व्याधीं होण्यास मुख्यतः आहार , विहार व मानस हेतू कारणीभूत असतात. आज च्या आधुनिक व गतिमान जीवन शैली मुळे खाण्या पिण्यावर तसेच वागण्यावर बिलकुल नियंत्रण राहिले नाही . वेळी अवेळी खाणे , जड किंवा पोषण मूल्य नसलेला आहार सेवन करणे , गोड पदार्थ अधिक खाणे , सतत बैठे व वातानुकूलित ऑफिस मध्ये काम करणे , अव्यायाम किंवा सतत कामाच्या टेन्शन मुळे चिंताग्रस्त असणे या प्रकारची कारणे सतत सेवन केल्यामुळे मधुमेहा सारखा व्याधी होतो .
उपद्रव: हा व्याधी जर नियंत्रित ठेवला नाही तर त्या मुळे वेगवेगळ्या प्रकारचे उपद्रव शरीरामध्ये निर्माण होतात. शरीरातील महत्वाच्या अवयवावर परिणाम होऊन शेवटी मृत्यू येतो. उदा. मज्जातंतू च्या विकृती , किडनीच्या विकृती, हृद्य विकृती , डोळ्या मध्ये विकृती.
नियमित व्यायाम , समतोल आहार आणि संतुलित वजन याद्वारे व वैद्याच्या सल्ल्यानुसार औषधी चिकित्से द्वारे हा व्याधी बरा होऊ शकतो.
त्यामुळे चिकित्सेचा विचार करताना पथ्यापथ्याला तेवढेच महत्व देणे आवश्यक आहे. अन्यथा केवळ औषधी चिकित्सेने या व्याधीवर नियंत्रण ठेवणे अवघड जाते .
विशेषतः अनुवांशिक कारण असणाऱ्या व्यक्तींनी अधिक काळजी घेणे आवश्यक आहे .कारण अशा व्यक्ती मधुमेहासाठी अधिक सात्म्य असतात . म्हणून चिकित्सेचा विचार करतांना यामध्ये खालील प्रमाणे पथ्यापथ्य पाळावेत.
पथ्य:
पथ्याचा विचार करताना आहार विहार व
मानसिक संतुलन कसे साधता येईल याचा विचार केला पाहिजे .
आहार विचार :
मधुमेही साठी आदर्श असा आहार नाही , परंतु काही मूलभूत गोष्टी लक्षात ठेवल्या पाहिजेत.
आहार लघु गुणात्मक असावा . तंतू युक्त आहार सेवन करावा .
सकाळी नाश्त्यामध्ये मोनोसॅच्युरेटेड फॅट्स असणारे शेंगदाणे , बदाम खावेत.
जेवण दिवसातून ४
वेळा थोडे थोडे घ्यावे . जेवणां मध्ये जास्त अंतर ठेवू नये . नाश्त्याची वेळ , दुपारी जेवणाची वेळ , मधली खाण्याची वेळ व रात्रीची जेवणाच्या वेळेची नोंद ठेवावी त्यामुळे अवेळी खाण्याच्या सवयी कमी होतात .
जेवणा मध्ये पाणी घ्यावे, जेवणानंतर लगेच पाणी घेऊ नये.
अन्न पदार्थ : नाचणी , सातू , वरी चे तांदूळ , भाकरी, खावीत
तांदूळ भर्जित व जुना वापरावा .
भाजलेले धान्य किंवा लाह्या चे सेवन करावे. भाजल्यामुळे धान्य लघु बनते परंतु त्याचे आहार मूल्य कमी होत नाही , परंतु त्याचे अभिष्यंदत्व कमी होते. त्यासाठी भाजणी चे पदार्थ , मेतकूट उत्तम . भर्जित धान्य मध्ये स्नेहांश कमी असतो .
कड धान्ये : हरभरे , कुळिथ , मूग , घेवडा व वाटाणा धान्ये.
कर्बोदके : ज्यांच्या माध्यमातून विघटन हळूहळू होऊन शरीराला नियमित ऊर्जा पुरवठा करतात असे पदार्थ कांदा धान्ययुक्त आहार , शेंगा , शेंगदाणे , ताज्या भाज्या , फळे .
फळभाज्या : शेवगा , भोपळा , पडवळ , कडू भोपळा , मेथी , कोबी , मुळा , लसूण , कांदा , वाटाणा . गाजर , टोमॅटो , बीट , काकडी .
शाक वर्ग: गडद रंगाच्या हिरव्या पालेभाज्या खाव्यात . तिक्त शाक , मेथी , पटोला , शुंठी , ओली हरिद्राचे पदार्थ
मांसाहार : अंड्याचा पंधरा भाग , श्वेत मांस , चिकन , मासे योग्य आहेत . , शूल्य मांस - सळईवर मांस लावून भाजलेले .
फळे : जांभूळ , कलिंगड खजूर , संत्रा मोसंबी , पपई डाळिंब खरबूज .
पेय पदार्थ : हिंग , ओवा मिश्रित ताक प्यावे .
मद्य : नवीन मद्य वापरू नये , अगदी घेतलेच तर सामान्य मात्रेत ३० ते ६० मिली पर्यंत घ्यावे .
विहार :
विहारामध्ये सकाळी उठल्यापासून रात्री झोपेपर्यंत , तसेच ऋतूनुसार, काळानुसार कसे आचरण करावे याची माहिती येते .
दररोज सकाळी तीळ तैलाने अंगाला अभ्यंग करावे , व नंतर उदवर्तन(उटणे लावून ) स्नान करावे . उदवर्तनामुळे शरीरातील कफ , मेद कमी होतो व त्वचेला प्रसादन होते .
सकाळी उठल्यानंतर १ ते २ ग्लास कोमट पाणी सेवन करावे .
व्यायाम : विविध प्रकार , आपल्या वय , व आवडीनुसार झेपेल अशा व्यायामाची निवड करू शकता . व्यायामा मुळे औषधाची मात्रा कमी होते , सर्व साधारण प्रकृती सुधारते, व व्यक्तीची मानसिक स्थिती सुधारते .
कारण हा व्याधी मुख्यतः: कफप्रधान व मेदो दृष्टीचा असल्यामुळे कफ कमी करण्यासाठी रोज व नियमित व्यायाम करणे आवश्यक आहे. व्यायाम नेहमी अर्धशक्ती करावा म्हणजे थकवा येत नाही .
वजन जर नियंत्रित ठेवले तर शरीरातील इन्सुलिनचा उपयोग करण्याची क्षमता वाढेल. व त्यामुळे रक्तातील साखरेचे व मेदाचे प्रमाण कमी होते .
१)चंक्रमण : चालणे हा सर्वात सोपा व चांगला प्रकार आहे . पूर्वीच्या ग्रंथामध्ये मधुमेहासाठी चालणे हाच उत्तम व्यायाम सांगितला आहे. मधुमेही व्यक्तीने ४०० कोस प्रवास करावा तोही उन्हात , छात्र न घेता चप्पल न घालता व कडक आचरणाने करावा असे वर्णन केले आहे . यामुळे शरीरातील क्लेद मेद यांची वाढ कमी होऊन समस्थितीत येतात. तसेच मांस मेदामुळे सिरा स्नायू पेशींचे शैथिल्य आलेले असते . ते कमी होते . तसेच मधुमेही व्यक्तीतील श्रम , ग्लानी ,तंद्रा आळस हि लक्षणे कमी होतात.
तसेच उन्हामुळे रोगात पातळ कफ वाढलेला असतो तो कमी होतो .
२) सूर्यनमस्कार व योगासने :
दररोज न
चुकता सूर्यनमस्कार घालावेत. हळूहळू त्याची संख्या वाढवत २४ पर्यंत जावे .
योगासनांचा खूप चांगला उपयोग मधुमेह नियंत्रित करण्यासाठी होतो. परंतु योगासनांचा अभ्यास तज्ज्ञ मार्गदर्शनाखाली करावा .
दैनंदिन कार्यामध्ये सक्रिय राहावे. एखादा छन्द जोपासावा जसे: फिरणे , नृत्य , सायकल चालवणे .
दिवस झोप घेऊ नये.
सतत आराम करू नये .
मानस हेतू :
मन आनंदी व प्रसन्न ठेवावे .
सतत चिंता , शोक करू नये.
तणाव व्यवस्थापन साठी श्वसनाचे व्यायाम , योगासने व ध्यान धारणा करावी.
अपथ्य:
आहार:
आहार: नवीन ध्यान्य , तेल , क्षार , तूप , गूळ यासारखे पदार्थ सेवन करू नये. नवीन डाळी, कडधान्य , मका , बटाटा
मांस सेवन करू नये. मांस गुरु गुणात्मक असल्यामुळे पचायला जड जाते. लाल मांस , जास्त मेद युक्त मांस खाऊ नये. अवयव युक्त मांस खाऊ नये.
बेकरी जन्य पदार्थ ,वेफर , चॉकलेट्स , मैद्याचे पदार्थ . आईस क्रीम ,मिठाई , दुग्धजन्य पदार्थ , पिझ्झा यामध्ये ट्रान्सफॅट असतात .
अधिक कॅलरीयुक्त पदार्थ सेवन करू नये.
असंपृक्त मेद व
ट्रान्सफॅट चे पदार्थ टाळावेत . ट्रान्सफॅट चे प्रमाण आहारीय पदार्थामध्ये वाढलेले आहे . पाश्चात संशोधना नुसार ट्रान्सफॅट मुळे रक्तातील साखरेच्या चयापचय क्रियेत अडथळा करतात . त्यामुळे टाईप २ मधुमेहाचे प्रमाण वाढलेले आहे .
चाट , सामोसे, जिलेबी , वडापाव, सारखे तळलेले पदार्थ व हॉटेल मधील खाद्य पदार्थ खाऊ नयेत.
फ्रोझन व प्रक्रिया युक्त अन्न , रेडी टू इट सारखे पदार्थ , जंक फूड खाऊ नये. हैड्रोजनीत वनस्पती मध्ये प्रक्रिया केलेले पदार्थ सेवन करू नये.
खारट चवीचे पदार्थ खाऊ नये. सोया सॉस , चायनीस पदार्थ टाळावेत,
फळ: आंबा , द्राक्षे, केले , चिकू, , उसाचा रस , अननस ज्यामुळे साखरेचे प्रमाण वाढेल .
मीठ व
साखरे सारखे पदार्थ वर्ज्य करावेत. त्यामुळे हृदयाच्या रक्तवाहिनीच्या धोके कमी होतात.
मद्यसेवन करू नये. धूम्रपान करू नये .
विहार : दिवसा झोप घेणे , आराम करणे , कष्ट न करणे
मानस : सतत चिंता , शोक करणे .
अशा प्रकारे जर पथ्यापथ्याचे पालन केले तर मधुमेह नक्कीच नियंत्रणाखाली राहू शकतो.
_____________________________________________________________________________________
No comments:
Post a Comment